Πολύ ενδιαφέρουσα η αναδημοσίευση της συνέντευξης του σκηνοθέτη Μ. Ρομ στο Φώτο Λαμπρινό από τη χθεσινή «Αυγή». Θέμα της η μνημειώδης πια ταινία-μελέτη του Ρομ «Ο αληθινός φασισμός». Σας παραθέτω το κείμενο ως αφορμή για σκέψη και για τη βαθύτερη «ανάγνωση» της πραγματικότητας, καθώς η βία αυξάνεται γύρω μας και ο φόβος που απελευθερώνεται διαμορφώνει συνθήκες ευδοκίμησης και αναβίωσης ακραίων συμπεριφορών, που μπορούν να αναθρέψουν σιγά-σιγά το φασισμό στην καθημερινότητά μας καθιστώντας τον επικίνδυνα ανεκτό σε αρκετά κοινωνικά στρώματα.
[youtube=http://www.youtube.com/watch?feature=player_embedded&v=pWCUmSK-MFk&w=425&h=350]
«Ο αληθινός φασισμός»: Ένα από τα σημαντικότερα ντοκιμαντέρ στην ιστορία του κινηματογράφου για την κατανόηση του φασιστικού φαινομένου, γυρισμένο το 1965, με υλικό από τα αρχεία της ΕΣΣΔ, της Γερμανίας και της Πολωνίας. Τα λίγα μέτρα φιλμ που χρειάστηκε να γυρίσει ο σκηνοθέτης, τα γύρισε με τη μηχανή κρυμμένη, χωρίς ηθοποιούς, χωρίς κομπάρσους. Ο πραγματικός τίτλος της ταινίας είναι «Ο καθημερινός φασισμός», στοιχείο που νοηματοδοτεί και τη μέθοδο προσέγγισης που επέλεξε ο μεγάλος Μιχαήλ Ρομ. Ενδιαφέρεται για «μικρά», φαινομενικά ασήμαντα στοιχεία της καθημερινότητας των «απλών ανθρώπων», αφήνοντας στην άκρη τον “μεγάλο ηγέτη” Στάλιν, γεγονός που τον έφερε κατηγορούμενο από τους οπαδούς του “πατερούλη”. Η ιδιότυπη προσωπική αφήγηση-σχόλιο του μεγάλου σκηνοθέτη ξεκινά από την παρακολούθηση παιδιών και φτάνει στην επισήμανση της “μεταλλαγής” των μικροαστών στη Γερμανία, οι οποίοι στήριξαν καθοριστικά τον Χίτλερ και τους εθνικοσοσιαλιστές του. Ο φασισμός παρέσυρε τις μάζες γιατί κατόρθωσε να μπει στην καθημερινή ζωή τού ανθρώπου από την πλάγια πόρτα του συναισθηματισμού, λέει ο Ρομ, ο οποίος πίστευε ότι «η δουλειά πάνω σε μια ταινία τεκμηρίωσης είναι σχολείο της αλήθειας»…Δεκαεφτά κεφάλαια απαρτίζουν την ταινία-μελέτη του Μ. Ρομ. Μερικοί από τους τίτλους αυτών των κεφαλαίων: “Ο Αγών μου”, «Λίγα λόγια για τον συγγραφέα”, «Κουλτούρα του Γ’ Ράιχ”, “Ένας λαός, μια αυτοκρατορία, ένας φύρερ», «Τέχνη», «Ανήκουμε σε σένα”, «Και όμως, υπήρχε και άλλη Γερμανία”, «Ο Χίτλερ διέταξε, εμείς εκτελούμε», “Τέλος της Γ’ αυτοκρατορίας», «Κεφάλαιο τελευταίο, ατελείωτο…».
Φ. Λαμπρινός: Τι σας παρότρυνε να ασχοληθείτε με τον φασισμό; Η ιστορική αναπαράσταση της Γερμανίας του Χίτλερ ή ο κίνδυνος του νεοφασισμού;
Μ. Ρομ: Κατά τη γνώμη μου, η ιστορική αναπαράσταση στην τέχνη, έχει ενδιαφέρον μόνο στην περίπτωση που δίνει απάντηση στα σημερινά προβλήματα. Σ’ αυτά τα προβλήματα, που σήμερα βρίσκονται στο κέντρο των ενδιαφερόντων του ανθρώπου. Σε κάθε έργο που είναι αφιερωμένο σε ιστορικά γεγονότα, συνυπάρχουν πάντα δυο εποχές: Η ιστορική στιγμή, από την οποία αντλεί το υλικό του ο καλλιτέχνης και η εποχή στην οποία ο ίδιος ζει. Το “Θωρηκτό Ποτέμκιν», π.χ., είναι μια ταινία αφιερωμένη στην επανάσταση του 1905, συγχρόνως, όμως, είναι η ταινία που αντικατοπτρίζει τις απόψεις του Αϊζενστάιν πάνω στα προβλήματα της τρίτης δεκαετίας του αιώνα μας. Είναι αντιπροσωπευτική ταινία, ακριβώς αυτής της εποχής, και όχι του χρόνου, στον οποίο άμεσα αναφέρομαι. Και δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι σχεδόν ταυτόχρονα με το “Θωρηκτό Ποτέμκιν», εμφανίστηκε και η ταινία «Μάνα» του Πουντόβκιν, που είναι το ίδιο αφιερωμένη στην επανάσταση του 1905 αλλά εκφράζει την εποχή του 1920-1930. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η ταινία μου, αναφέρεται σε γεγονότα περασμένης εποχής. Ωστόσο, μονάχα κατά ένα μέρος. Γιατί αυτή η ιστορική ανάλυση της ψυχολογίας του φασισμού, η ψυχολογική ανάλυση των ειδώλων του, με δύο λόγια, όλος ο κύκλος των προβλημάτων της ταινίας, είναι ο κύκλος των πιο καυτών προβλημάτων που κρατάνε σε αγωνία τον σημερινό άνθρωπο. Ακριβώς γιατί όλοι μας ξαναζούμε σήμερα δύσκολα και επικίνδυνα χρόνια, οξύτατα συμπλέγματα πολιτικών, κοινωνικών, τεχνικών, επιστημονικών προβλημάτων, για τα οποία είμαστε υποχρεωμένοι να σκεφτούμε σοβαρά, αν δεν θέλουμε να ξαναστηθεί μπροστά μας το παρελθόν, σε καινούργια και ίσως πιο τρομερή μορφή.
Ακριβώς αυτές οι οξύτατες αντιθέσεις της εποχής μας με παρότρυναν να ασχοληθώ με αυτή την ταινία. Στην ταινία γίνεται λεπτομερής ανάλυση των αισθημάτων και των ιδιοτήτων του μέσου Γερμανού, πάνω στα οποία έπαιξε το παιχνίδι του, εκείνη την εποχή, ο χιτλερισμός.
Σε ποιες ιδιότητες του σημερινού μέσου ανθρώπου θα μπορούσε να υπολογίζει ο σύγχρονος φασισμός;
Στην ταινία συγκεντρώνεται η προσοχή σε μερικές επικίνδυνες ιδιότητες του ανθρώπινου χαρακτήρα. Κυρίως η ταινία αναλύει την ψυχολογία του προσκυνήματος των ειδώλων, της τυφλής πίστης στα είδωλα, της θεοποίησης του ηγέτη. Ο άνθρωπος παύει να σκέφτεται. Και συγκατατίθεται με την ιδέα του να σκέφτονται άλλοι για λογαριασμό του. Ο λαός μετατρέπεται σε κοπάδι. Αυτή η ιδιότητα της μικροαστικής ψυχολογίας δεν έχει εξαφανιστεί. Είναι η ίδια αυτή η ιδιότητα που δεν παρατηρήθηκε μονάχα στη Γερμανία ούτε μόνο την εποχή του 1930 ή του 1940. Η κεντρική ιδέα της ταινίας συνίσταται στο ότι ο άνθρωπος είναι υποχρεωμένος να σκέφτεται. Στο ότι κανένας δεν έχει το δικαίωμα να αφαιρέσει από τον άνθρωπο την προσωπική του -τονίζω την προσωπική του- ευθύνη για την πορεία και την τύχη της χώρας του. Η εξάλειψη του ατόμου ήταν κυρίαρχος στόχος στο πρόγραμμα του ναζισμού. Ωστόσο εμπεριέχεται και σήμερα στη δραστηριότητα πολλών οργανισμών και κομμάτων σ’ όλο τον κόσμο. Και ας μην έχουνε πια αυτοί οι οργανισμοί σαν σύμβολα τους τη σβάστικα και ας μην ονομάζονται ναζιστές οι φασίστες.
Δεύτερο, αλλά εξίσου σοβαρό πρόβλημα θεωρώ το πρόβλημα του σωβινισμού, του εθνικισμού. Ο σωβινισμός είναι το σχοινί με το οποίο μπορείς να παρασύρεις μάζες ανθρώπων, όπως μπορείς να τραβήξεις τον τράγο και πίσω του ολόκληρο κοπάδι πρόβατα.
Δυστυχώς δεν βλέπω τέτοιες μεταβολές στον ανθρώπινο χαρακτήρα που θα μπορούσαν να εγγυηθούν στην ανθρωπότητα ότι δεν θα επανέλθει αυτό που ζήσαμε εδώ και 20 – 30 χρόνια. Αυτός είναι ο λόγος που η ταινία απευθύνεται στον άνθρωπο και του προτείνει πάνω απ’ όλα να σκεφτεί. Και ακριβώς η επιτυχία της ταινίας στο πλατύ κοινό επιβεβαιώνει ότι οι σκέψεις που αναπτύσσονται στην ταινία βρίσκονται στο κέντρο των ενδιαφερόντων του σημερινού ανθρώπου. Όλα τα γράμματα που παίρνω είναι γεμάτα απόψεις και σκέψεις για την ανθρωπότητα του σήμερα, παρ’ όλο που η ταινία θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ιστορική.
