Συνέχεια του αφιερώματος στο χρόνο. Το άρθρο που ακολουθεί αναφέρεται στην απόδοση της «αγωνίας του χρόνου» από τις εικαστικές τέχνες και κυρίως τη ζωγραφική. Αφιερωμένο στους μαθητές μου της ομάδας «Ιστορία της τέχνης» (Γ’ λυκείου). Πρόκειται για το άρθρο του Γ. Καρουζάκη στην «Ελευθεροτυπία».

«Από τις περίφημες μηχανές χρονομέτρησης με άμμο και νερό και τα χειροποίητα ρολόγια του αναγεννησιακού Λεονάρντο ντα Βίντσι μέχρι τη ζωγραφική, τις εγκαταστάσεις και τη σύγχρονη βιντεο-τέχνη η έννοια του χρόνου και η καταμέτρησή του ωθούσαν τους καλλιτέχνες να γίνουν επινοητικοί και να διευρύνουν τη φαντασία τους. Τα παραδείγματα είναι άπειρα και οι αναφορές μας στη σχέση του χρόνου με τις εικαστικές τέχνες δεν μπορεί παρά να είναι ενδεικτικές. Το ρολόι, αυτή η μαγική και συνάμα ρεαλιστική μηχανή που μας υπενθυμίζει τη φθαρτή μας φύση, είναι το κυρίαρχο και πιο αναγνωρίσιμο σύμβολο που διαλέγουν οι καλλιτέχνες για να απεικονίσουν ή να επισημάνουν τη μάχη μας με το χρόνο που αλλάζει διαρκώς.

Ενα από τα πιο γνωστά παραδείγματα του είδους στη ζωγραφική είναι η περίφημη νεκρή φύση, «Το μαύρο ρολόι» του κορυφαίου Γάλλου ζωγράφου Πολ Σεζάν. Πρόκειται για πίνακα που ο μετα-ιμπρεσιονιστής ζωγράφος ολοκλήρωσε γύρω στα 1870. Απεικονίζει ένα τραπέζι με διαφόρων ειδών αντικείμενα. Ενα από αυτά, στη δεξιά πλευρά του πίνακα, είναι ένα μικρό μαύρο ρολόι χωρίς βάση, «χέρια» ή άλλα στηρίγματα. Αντικείμενο που μέσα στις αντιθέσεις του μαύρου και του λευκού χρώματος αποκτά μια αλλόκοτη, μεταφυσική διάσταση και υπογραμμίζει την αίσθηση ενός άχρονου αντικειμένου που βρίσκεται εκεί, αμετάβλητο ανά τους αιώνες.

Με ανάλογο τρόπο χρησιμοποιεί το ρολόι ένας ακόμα μάστερ του μοντερνισμού, ο επίσης Γάλλος Ανρί Ματίς. Στον πίνακα του 1911, «Το κόκκινο ατελιέ», τον οποίο μπορεί να δει κάποιος σήμερα στο ΜΟΜΑ της Νέας Υόρκης, ο Ματίς έχει συμπεριλάβει στα προσωπικά αντικείμενα του ατελιέ του ένα ρολόι, επίσης μετέωρο, να στέκεται στο κενό και να αναστέλλει το χρόνο. Μια από τις πιο αλλόκοτες απεικονίσεις του χρόνου με ένα ακόμη ρολόι, «απρόσωπο», χωρίς να φαίνονται καν οι δείκτες του, εντοπίζεται και στη διάσημη αυτοπροσωπογραφία του Νορβηγού Εντβαρντ Μουνκ. Είναι ο πίνακας «Between the clock and the bed» («Ανάμεσα στο ρολόι και στο κρεβάτι») με τον ζωγράφο να στέκεται όρθιος, σχεδόν μαρμαρωμένος, ανάμεσα στο «τυφλό» ρολόι και στο κρεβάτι του υπνοδωματίου του.

Δεν θα μπορούσαμε, φυσικά, να παραλείψουμε το διασημότερο έργο στην ιστορία της τέχνης του 20ού αιώνα που έχει θέμα του το χρόνο και τη μνήμη και κυρίαρχο αντικείμενό του το ρολόι. Δεν είναι άλλο από τον πίνακα του Σαλβαντόρ Νταλί «The Persistence of Memory» («Η επιμονή της μνήμης») όπου εύπλαστα, λιωμένα ρολόγια γλιστρούν στο απόκοσμο, ονειρικό τοπίο που γέννησε η φαντασία του σουρεαλιστή ζωγράφου. Είναι από τους πίνακες που χάρισαν στον Νταλί ένα μέρος από τη διεθνή του αναγνώριση. Ο πίνακάς του μέσα στα χρόνια έχει δεχτεί δεκάδες ερμηνείες. Κάποιοι κάνουν λόγο για την επιθυμία του Νταλί να απεικονίσει τη διάσημη, στην εποχή του, «Θεωρία της Σχετικότητας» του Αϊνστάιν ή να εκφράσει τις ιδέες του για τη γέννηση, το θάνατο, την πρόσληψη της πραγματικότητας, τη σεξουαλική επιθυμία, το άγχος που προκαλεί το πέρασμα του χρόνου. Η τελευταία ερμηνεία περί άγχους ενισχύεται, σύμφωνα με ορισμένους κριτικούς, και από την εικόνα με την επίθεση των μυρμηγκιών που δέχεται το πορτοκαλί ρολόι στην αριστερή πλευρά του πίνακα. Ο ζωγράφος με το γνωστό, εκκεντρικό του ύφος, είχε αποστομώσει, πάντως, τους αναλυτές του έργου, λέγοντας ότι το εμπνεύστηκε μια ηλιόλουστη μέρα, καθώς παρατηρούσε το λιώσιμο του αγαπημένου του τυριού καμαμπέρ πάνω σε ένα τραπέζι.

Αρκετοί είναι και οι Ελληνες καλλιτέχνες που έχουν επιχειρήσει να αποτυπώσουν το χρόνο και τα σημάδια του στην τέχνη τους. Ενα ανάλογο έργο, με το οποίο ερχόμαστε σχεδόν καθημερινά σε επαφή, είναι το περίφημο «Ωρολόγιον του Μετρό» του γλύπτη Θόδωρου, το οποίο δεσπόζει στο σταθμό του Μετρό στο Σύνταγμα. Μια εγκατάσταση του γλύπτη που έχει και τη χρηστική διάσταση του πραγματικού ρολογιού. Οταν ο γλύπτης ρωτήθηκε, σε παλαιότερη συνέντευξή του στην «Ε» και στη Νινέττα Κοντράρου-Ρασσιά, για την επιλογή του να τοποθετήσει ένα ρολόι στο Σύνταγμα, είχε απαντήσει: «Γιατί σε κάθε σταθμό τρένου, σημείο αναφοράς μέσα από τη λογοτεχνία και το σινεμά είναι το ρολόι. Επίσης, σημαντικό στοιχείο της πόλης είναι το ρολόι. Ηθελα να το επαναφέρω στη μνήμη. Επρεπε να φέρω και το μετρό στην ιστορική του διάσταση. Το τρένο ήταν συνώνυμο της βιομηχανικής επανάστασης. Το Μετρό εκφράζει ένα ρομαντισμό ακόμη και σήμερα. Ηθελα να υποβάλω στον σημερινό χρήστη αυτούς τους συνειρμούς, όχι όμως να τους αναπαράξω».

Τέλος, δεν μπορούμε να παραλείψουμε το πιο σύγχρονο έργο για το χρόνο, το εξαιρετικό «The Clock» («Το ρολόι») του Αμερικανοελβετού εικαστικού Κρίστιαν Μάρκλεϊ που έφυγε από τη φετινή Μπιενάλε της Βενετίας με τον Χρυσό Λέοντα της διοργάνωσης. Η εντυπωσιακή βιντεο-εγκατάσταση, διάρκειας 24 ωρών, συντίθεται από δεκάδες αποσπάσματα ταινιών, κλιπ και τηλεοπτικών σποτ με θέμα τους την ώρα. Οποιαδήποτε στιγμή κι αν μπεις στη σκοτεινή βιντεοπροβολή, ένας κινηματογραφικός ήρωας, από τον Γκάρι Κούπερ έως τον Λόρενς Ολίβιε, θα σε πληροφορήσει, με τον πιο απρόβλεπτο τρόπο, για το τι ακριβώς ώρα είναι εκείνη τη στιγμή που παρακολουθείς το φιλμ. Το έργο εκθειάζεται ως εξαιρετικό παράδειγμα στοχασμού για τη σχέση μας με το χρόνο, τη φύση της πραγματικότητας και της αφήγησης.»