Από το παρακάτω απόσπασμα που περιγράφει μερικά βασικά στοιχεία από τη φιλοσοφική σκέψη του Paul Ricoeur σχετικά με τον ορισμό και τις λειτουργίες της ετερότητας, αντιλαμβανόμαστε πώς η διαπραγμάτευση ταυτότητας και ετερότητας μπορεί και προεκτείνει την αυτογνωσία στην ηθική πράξη αναγνώρισης, κατανόησης και συμπαράστασης στον, διαφορετικό και ταυτόχρονα ίδιον, άλλο άνθρωπο.
.«..Το ασυνείδητο είναι ο άλλος μέσα μας, το έτερον της άμεσης συνείδησης και ενεργεί πάνω σ’ αυτήν απειλώντας την ελευθερία της. Είναι οι ψυχικές δυνάμεις στις οποίες δεν κυριαρχούμε, οι σκοτεινές πλευρές μας. Με τον διάλογο μαζί τους, μέσω μιας προσπάθειας κατανόησης, αποσαφήνισης του μυστηρίου τους καταφέρνουμε να μείνουμε πιστοί στον εαυτό μας.
Το ανθρώπινο ον αντιπαρατίθεται στον άλλον καθόσον αυτός κατανοείται ως Υπέρβαση και αντιπαρατίθεται στον άλλον στο βάθος του εαυτού του, στο υποσυνείδητο. Με το να ερωτάται ο ίδιος για την άβυσσο της ψυχής του βρίσκεται ενώπιον του παρελθόντος του. Με το να ερωτάται για την Υπέρβαση, βρίσκεται ενώπιον του μέλλοντός του. Έργο του είναι η αναζήτηση του νοήματος η συγκρότηση του εαυτού του και του κόσμου. Η αυτοαναγνώριση, η ηθική επιταγή στην οποία υπόκειται, είναι η κατανόηση της ταυτότητάς του. Το να είσαι ο εαυτός σου σημαίνει να είσαι ικανός να αφηγηθείς τη ζωή σου, ν’ αποκαλύψεις τον προσωπικό σου μύθο.
Με την ιδέα της διηγηματικής ταυτότητας, ο Ricoeur υποστηρίζει ότι γινόμαστε ο εαυτός μας μέσα από τη διήγηση της ύπαρξής μας. Η διήγηση αυτή αφιερώνεται στον άλλον. Διηγούμαι τη ζωή μου για ν’ αποδείξω στον άλλον ποιος είμαι. Όσο για το λογοτεχνικό διήγημα, αυτό επιτρέπει στον αναγνώστη να ζήσει με τη φαντασία μιαν άλλη ζωή, μιαν άλλη δυνατότητα ύπαρξης, εμπλουτίζοντας την εμπειρία του, αποκαλύπτοντάς του, με αφετηρία το κείμενο, ένα βαθύτερο εαυτό. Εδώ η αντιπαράθεση με την ετερότητα είναι σύγκριση με άλλες μορφές πραγμάτωσης της ύπαρξης τις οποίες προσφέρει η φαντασία. Με το μυθιστόρημα, το ποίημα, την τραγωδία επιτυγχάνεται καλύτερη κατανόηση του άλλου και νέα κατανόηση του εαυτού μας. Ρόλος της λογοτεχνίας δεν είναι να ψυχαγωγήσει,να χαλαρώσει, αλλά ν’ απελευθερώσει από την περατότητα, να βοηθήσει στο ξεπέρασμα του διαβρωτικού χρόνου. Η λογοτεχνία είναι δυνατότητα διαλόγου με πολλές μορφές είναι που δεν θα ήταν δυνατόν να βιωθούν διαφορετικά, στον περιορισμένο χρόνο μιας ανθρώπινης ζωής. Στη μυθοπλασία ξεπερνιώνται τα στενά όρια της ατομικής ζωής, μέσα στη φαντασία ζει κανείς άλλη ζωή, άλλες δυνατότητες ύπαρξης· μεταλαμβάνει πλουσιότερη ζωή και έναν βαθύτερο εαυτό, καθιστά πληρέστερη αυτή τη μοναδική ζωή που είναι η δική του, χάρη στα χρώματα, τις εμπειρίες πολλών ανθρώπινων βίων, ώστε να καταλάβει όχι μόνο τη δική του δυνατότητα ύπαρξης, αλλά πολλές άλλες μορφές πραγμάτωσης, μέσα στον χρόνο, του ανθρώπινου προσώπου.
… ο φιλόσοφος δείχνει δυο τρόπους συνάντησης με τον άλλον, συνδέοντάς τους διαλεκτικά: τη συνάντηση με τον άλλο της χρονικότητας, δηλαδή την αιωνιότητα που βιώνεται δια μέσου του θνητού χρόνου και της Υπέρβασης και τη συνάντηση με τον άλλο μέσα στη μυθοπλασία, συστατική της προσωπικής ταυτότητας, εμπειρία της υπέρβασης του χρόνου μέσα στην πραγμάτωση του δημιουργικού έργου. Η ομολογία της περατότητας συνοδεύεται από την ανάληψη, με τη μνήμη, του ουσιαστικού είναι μας και την ανακάλυψη, μέσω των φαντασιακών μεταβολών του Εγώ, της διάστασης του μέλλοντος μέσα στο καλειδοσκόπιο των άπειρων δυνατοτήτων του είναι. Η συνάντηση με τον άλλον μέσω της μυθοπλασίας, ..αποκαλύπτει τη συγκινητική, ευαίσθητη και βαθυστόχαστη ανάλυση της πάλης, μέσα στην ανθρώπινη ζωή μεταξύ έρωτα και θανάτου, χρόνου θνητού και αιωνιότητας. Ο φιλόσοφος δείχνει πώς με την ανάγνωση των μεγάλων λογοτεχνικών έργων επιτυγχάνεται ο εμπλουτισμός της αυτοσυνείδησης στη συνάντηση ανθρώπου και διαδοχικών εναλλαγών του είναι. Η συνάντηση αυτή επιτρέπει μια συνθετοποίηση της έννοιας της πράξης με τη μίμηση του προσώπου η οποία οδηγεί σε μίμηση της συνείδησης και ανοίγει το πεδίο της διήγησης στον στοχασμό, καθιστώντας δυνατή τη νοητική καταληπτότητα του χρόνου καθώς και την ανακάλυψη και μετατροπή του κόσμου της πράξης. Ο πράττων άνθρωπος διηγείται εαυτόν, περιγράφει και καθορίζει τον ουσιαστικό τρόπο του είναι του, λέει ποιος είναι και δείχνει την ικανότητα της αυτοεκτίμησης και της υπευθυνότητας·καθιστά την αλληλεγγύη, τη φιλία, τον σεβασμό του άλλου άξονες της διαλεκτικής μεταξύ αυτού του ίδιου και του άλλου. Η ηθική της αμοιβαιότητας, της μοιρασιάς, του «ομού είναι» έχει ως σκοπό το ευ ζην στο ατομικό επίπεδο, το διαπροσωπικό και το πεδίο των θεσμών.
Στο έργο του «Ο εαυτός μας όπως ένας άλλος» η πολυσημία του εαυτού μας κάνει μια περιστροφή με αυτό που ο φιλόσοφος ονομάζει τρίποδα της ετερότητα: ετερότητα της σάρκας, στο σώμα, διάμεσο μεταξύ Εγώ και κόσμου, ετερότητα της συνείδησης, αντίθεση ηθικής συνείδησης και συνείδησης που έχει σχέση με τα φαινόμενα, ετερότητα ως σχέση με τον ξένο, τον διαφορετικό στην εμπειρία της διυποκειμενικότητας. Στο ίδιο έργο η διαλεκτική του ταυτού και του ετέρου, ο στοχασμός για την αυτοσυνείδηση μέσω των αναλύσεων του προσώπου και της ταυτότητας βρίσκει σημαντική έκφραση.
Η ηθική αυτή βρίσκει την πιο επιτυχή απόδοση το τελευταίο έργο του Ricoeur «Διαδρομές της αναγνώρισης». Η ηθική αυτή υποστηρίζει ότι το αγαθόν του ανθρώπου είναι η πραγμάτωσή του, η οποία όμως δεν δίνεται μια για πάντα· απειλείται συνεχώς, είτε από τη λήθη είτε από την προδοσία. Η σχέση με τον άλλον, για να επιτρέπει την πραγμάτωση καθενός, οφείλει να εμπεριέχει την φιλία, τη δικαιοσύνη, τον σεβασμό της ετερότητας, την αναγνώριση του εαυτού μας και του άλλου, τον διάλογο.
Η πολυσημία της ετερότητας μπορεί να θεωρηθεί ως αντιπαράθεση του ατόμου με την Υπέρβαση, το ιερό που με την πληρότητα και το μυστήριο οδηγεί τον άνθρωπο στην αναγνώριση του εύθραυστου που χαρακτηρίζει το είναι του. Το άλλο έτερον είναι το ασυνείδητο. Ακόμη το έτερον αποκαλύπτεται μέσα στο φανταστικό, όταν ο αναγνώστης συναντά τις άλλες δυνατότητες του είναι που αποκαλύπτει η μυθοπλασία και το διήγημα…Το έτερον είναι alter ego, το ανθρώπινο ον με το οποίο συνδεόμαστε μέσα από τα αιτήματα του σεβασμού, της φιλίας, της μέριμνας, της αμοιβαιότητας, της δικαιοσύνης, αλλά και μέσα από τις εμπειρίες της σύγκρουσης, της διαφοράς μεταξύ των φύλων,των γενεών, των τάξεων των ιδεολογιών, των θρησκειών. Ο άλλος βρίσκεται όχι μόνο στην άμεση εγγύτητα της εμπειρίας της διυποκειμενικότητας, αλλά και μέσα στην απόσταση ενός άλλου πολιτισμού, μιας άλλης θρησκείας. Μέσα στη διαλεκτική ταυτού και ετέρου, ταυτότητας και ετερότητας η ηθική του Ricoeur βρίσκει το θεμέλιο της έννοιας του προσώπου, συνδέει ηθική και οντολογία, μελέτη της πράξης και μελέτη του είναι».
«Πρόσωπο, ταυτότητα και ετερότητα στο έργο του Paul Ricoeur», της Constança Marcondes Cesar, Καθηγήτριας της Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Sao Paulo, Brazil. (πηγή).
